Hằng năm, vào những ngày cuối năm – tháng Chạp – cận Tết, sau khi lau dọn bàn thờ gia tiên, các gia đình bắt đầu bày biện mâm ngũ quả, trang trí đẹp mắt để đặt lên bàn thờ, chuẩn bị đón năm mới, mừng Xuân.

Ngũ: Là năm biểu tượng chung của sự sống, tức 5 yếu tố Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ đã cấu thành nên vũ trụ trong quan niệm của người Việt nói riêng và của văn hóa Á Đông nói chung.

Quả: Quả biểu tượng cho sự sung túc qua cấu tạo của nó: bên trong chứa hạt tượng trưng cho sao (ngôi sao), quả bao lấy là vũ trụ, ý nghĩa là sự sinh sôi trường tồn tái sinh bất tận của sự sống. Mỗi loại quả có ý nghĩa riêng qua hình dáng / cấu tạo / hương vị, màu sắc và cách đọc tên.

Mâm Ngũ Quả chỉ sự tập trung đầy đủ các loại trái cây trong đất trời cho việc thờ cúng. Chọn 5 thứ quả theo quan niệm người xưa là ngũ hành ứng với mệnh của con người, thường được lựa chọn đại diện cho nguyện ước, mong muốn của gia chủ trong năm mới thông qua tên gọi và màu sắc và thường chọn số lẻ tượng trưng cho sự phát triển, sinh sôi.

Ông cha ta thời xưa thường coi trọng thuyết ngũ hành theo văn hóa phương Đông, vạn vật dung hòa, âm dương phối triển, theo quy luật đất trời Kim Mộc Thủy Hỏa Thổ. Trong đó Kim (màu trắng), Mộc (màu xanh), Thủy (màu đen), Hỏa (màu đỏ), Thổ (màu vàng). Bên cạnh đó, còn dựa vào thiên “Hồng Phạm” trong Kinh thư mà ao ước được ngũ phúc lâm môn – nghĩa là năm cái phúc cùng đến. Ngũ phúc bao gồm: trường thọ, phú quý, an khang, hảo đức, thiện chung và đó còn tượng trưng cho những ước nguyện của gia chủ về một cuộc sống sung túc, viên mãn: Phúc (may mắn); Quý – Phú quý (giàu có, sang trọng), Thọ – Trường thọ (sống lâu), Khang – An khang (khỏe mạnh), Ninh (bình yên). Hay thọ (sống lâu), phú (giàu), khang ninh (mạnh khỏe bình an), hảo đức (đức tốt lâu dài), khảo chung mệnh (chết vì già, chứ không chết vì tai nạn hoặc chết non).

Từ Bắc vào Nam, các loại trái cây dùng để bày trên mâm ngũ quả đa dạng, với biểu tượng về điều ước của gia đình, mang những màu sắc chung như xanh lá (cân bằng, bình yên), đỏ, cam (may mắn), vàng (phát tài lộc).

Gọi là ngũ quả nhưng thật ra chẳng ai rõ quy định là những loại quả gì mà tùy từng địa phương với đặc trưng về khí hậu, sản vật và quan niệm riêng mà người ta chọn ra các loại quả để “thiết kế” mâm ngũ quả.

Tuy nhiên, dù là loại quả gì, mâm ngũ quả vẫn mang một ý nghĩa chung: dâng cúng tổ tiên thể hiện lòng hiếu thảo và ước mong những điều tốt lành trong gia sự. Mỗi loại quả đều có mùi vị, màu sắc riêng và cũng mang những ý nghĩa nhất định.

Ý nghĩa của các loại quả thường dùng để này mâm ngũ quả trong ngày Tết được dân gian lưu truyền:

– Chuối (nải chuối) màu xanh, tượng trưng cho hành Mộc. Đặt dưới cùng như bàn tay ngửa, hứng lấy nắng sương đọng thành quả ngọt, nâng đỡ những quả khác như che chở, bảo bọc. Tượng trưng cho con cháu sum vầy, quây quần, đầm ấm, hứng lấy may mắn, bao bọc và chở che.

– Đào tượng trưng cho hành Kim, thể hiện sự giàu có, sức khỏe, tuổi thọ và thăng quan tiến chức trong năm mới. Ngoài ra, mận và lê cũng thuộc hành Kim và được chưng trong mâm ngũ quả.

– Lê (hay mật phụ), quả lê, dưa lê: ngọt thanh ngụ ý việc gì cũng trơn tru, suôn sẻ. Tượng trưng cho sự thành đạt, thăng tiến.

– Bưởi tượng trưng cho hành Thổ và thường đặt chính giữa mâm ngũ quả, mang đến sự giàu sang, may mắn, an khang, thịnh vượng.

– Phật thủ: một loại quả cùng họ với bưởi, có hình dáng như bàn tay Phật. Người ta quan niệm rằng mùi hương của Phật thủ lưu giữ thần linh gia tiên trong nhà lâu hơn để che chở, phù hộ cho gia đình. Ngoài ra, tượng trưng cho trái cây hành Thổ còn có quả Cam, Quýt cũng tượng trưng cho sự thành đạt.

– Hồng tượng trưng cho hành Hỏa. Hồng thể hiện sự thành đạt và mang màu sắc hồng hào, tươi tốt đến cho gia đình trong năm mới.

– Dưa hấu: căng tròn, mát lành, hứa hẹn sự ngọt ngào, may mắn tượng trưng lòng mong muốn an khang, thịnh vượng.

– Thanh long: ý rồng mây hội tụ, thể hiện sự phát tài phát lộc.

– Táo (loại trái to màu đỏ tươi) có nghĩa là phú quý, giàu sang.

Dưa hấu, ớt, thanh long, táo cũng thuộc hành Hỏa và được xuất hiện nhiều trong mâm ngũ quả miền Bắc.

– Nho tượng trưng cho hành Thủy, thể hiện cho sự thành công, biến hung thành cát, hóa rủi ro thành may mắn. Ngoài nho thuộc hành Thủy, người ta cũng thường dùng măng cụt, sapoche …

– Lựu, nhiều hạt, tượng trưng cho con đàn cháu đống.

– Quả trứng gà có hình trái đào tiên – có lộc trời.

– Mai, do điển phiếu mai, con gái phải có chồng, hạnh phúc, không cô đơn.

– Mãng cầu: cầu mong mọi sự được như ý, làm ăn suôn sẻ, sức khỏe dồi dào.

– Dừa (phát âm giống “vùa”) thể hiện mong muốn được đủ đầy viên mãn, không túng thiếu. Và dừa là một trong những loại trái cây được các nghệ nhân trong dịp Tết, tạo nên nhiều hình đa dạng, phong phú và vô cùng bắt mắt.

– Đu đủ tượng trưng cho sự thịnh vượng trong mọi mặt: tiền tài, tình cảm, con cháu, sức khỏe,…

– Xoài (phát âm giống như “xài”), mong muốn việc tiêu xài, tiền tài trong gia đình được thoải mái, sung túc.

– Sung gắn với biểu tượng cho sự sung túc, sung mãn về sức khỏe hay tiền bạc.

Do trái cây ngày càng nhiều, loại nào cũng ngon, bổ nên để thể hiện cao nhất lòng hiếu thảo đối với tổ tiên, đồng thời cũng nhằm thể hiển tính trình bày mỹ thuật trong con mắt thẩm mỹ độc đáo của nhân dân, nên mâm ngũ quả ngày càng phong phú hơn, và người ta cũng không câu kệ cứng nhắc “ngũ quả” nữa mà có thể là bát (8), cửu (9), thập (10) quả hay nhiều hơn, nhưng người ta vẫn gọi là “mâm ngũ quả” và, dù đựng trong đĩa cũng vẫn gọi theo xưa là “mâm”. Bởi đó là một “sản phẩm văn hóa” đã xác lập trong quá trình lịch sử lâu dài, được khuôn đúc theo quan niệm về “bộ ngũ hoàn hảo”.

Tùy theo quan niệm của từng vùng, miền, người ta sử dụng những loại quả có ý nghĩa riêng. Ví dụ mâm ngũ quả của người Bắc bao giờ cũng có nải chuối – thể hiện sự che chở của đất trời cho con người, nhưng người Nam thì lại cho rằng từ chuối – có âm giống từ “chúi”, thể hiện sự nguy khó, không ngẩng lên được nên không dùng. Hay người Nam cũng không trưng quả cam bởi câu “quýt làm cam chịu” nhưng mâm ngũ quả của người Bắc thì không thể thiếu quả cam với màu vỏ vàng tươi rói.

Mâm ngũ quả của người Nam thường có các loại quả mãng cầu, dừa, đu đủ, xoài, sung (theo câu “cầu vừa đủ xài sung”), thêm “chân đế” là 3 trái thơm (dứa) thể hiện sự vững vàng. Trong khi với người Bắc, hầu như tất cả các loại quả đều có thể bày trên mâm ngũ quả, không kiêng cả quả ớt (cay đắng), miễn sao đẹp mắt và “hoành tráng” là được…

Trưng bày mâm ngũ quả trong những ngày thiêng liêng đầu năm đầu tháng mang ý nghĩa giữ gìn bản sắc văn hóa cội nguồn cực kỳ độc đáo của dân Việt ta. Vì vậy, những người trẻ, cho dù tin hay không tin về ý nghĩa của từng loại quả theo những quan niệm của người dân ở từng địa phương, cũng nên lưu tâm, tránh dùng hay tặng các loại quả mà người ta kiêng kẻo bị nghĩ oan, rằng ta cố tình đem điều xui xẻo đến cho họ.

tổng hợp từ nhiều nguồn nett